کلیم (claim) در امور پیمانکاری

مقدمه

claim در اصطلاح به معنای ادعا می باشد . کاربرد این مفهوم در پیمانکاری یعنی ادعاهایی که منتهی به دریافت مبالغ بیشتر در قرارداد خود شود.  در پروژه ها،  پیمانکار از جهت اجرای آیتم ها و فعالیتهایی مطرح می نماید که در چارچوب قرارداد خود نبوده است و در صورتیکه بتواند از راه های قانونی و همچنین مستندات کافی و لازم را داشته باشد و بتواند آن را به اثبات برساند می تواند مبالغ مالی آن را نیز دریافت نماید. بعنوان مثال فعالیتهایی که در مراحلی و شرایط  خاص انجام گردیده است و آیتم آن در فهرست بهای  منضم به پیمان  نبوده باشد، و یا شرایط به گونه ایی پیش رفته است که در آنالیز قیمت زمان مناقصه لحاظ نگردیده است پیمانکار با ذکر دلایل منطقی کارفرمای محترم را مجاب به تائید و پرداخت می نماید.

مبحث ادعا بحث فنی، تخصصی و مهمی در مدیریت پروژه ها می باشد که نقش تاثیر گذاری می تواند در مباحث مالی هر یک از طرفین داشته باشد.

کلیم یا ادعا تنها مخصوص پیمانکار نمی باشد و این امر می توان از جانب کارفرما نیز متناسب با شرایط کار بوجود آید.

معمولا در هر قرارداد و اسناد منضم آن ممکن می باشد ابهاماتی وجو داشته باشد که فضای ادعا یا کلیم را برای هریک از طرفین پیمان بوجود آورد و اختلافاتی را ایجاد نماید. در ابتدا ادعا از سمت هر یک مطرح می گردد و پس از بررسی ها توسط افراد و یا شرکتهای مشخص شده در  قرارداد تعیین وضعیت می گردد و در صورتیکه هرکدام به نتیجه اعتراض داشته باشند از طریق مراجع قضایی مشخص شده در پیمان می توانند پیگیری نمایند.

عوامل اصلی و تاثیر گذار در ادعای مطرح  شده طرح های عمرانی:

فرآیند وجود اختلاف و ادعا را به شرح زیر میتوان اشاره نمود:

• نداشتن توافق بر ادعای مطرح شده
• قبول ادعای طرف دوم پیمان با این تفاوت که در نحوه و میزان جبران خسارت وارد شده توافق صورت نمی پذیرد.

نکته قابل تامل و مهم این می باشد که ادعای مطرح شده ممکن هست از پایه صحیح باشد و یا صحیح نباشد اما در کل دو علت تغییرات و تاخیرات بوجود آمده در پروژه ها از علتهای به وجود آمدن اختلاف و طرح ادعا می باشد. که خود منجر به افزایش زمان و هزینه پروژه می گردد و بر اساس آن ادعاهای مالی بوجود خواهد آمد.

• زمان :

یکی از پارامترهای مهم در پروژه های عمران مدت پیمان یا زمان اتمام می باشد. پروزه ایی که در زمان خود به اتمام نرسد تبعات مالی برای هر یک از طرفین قرارداد خواهد داشت. در ظاهر هریک از طرفین ممکن است در ادعای مالی نسبت به زمان نداشته باشند اما با توجه به تمدید مدت موارد ادعایی مالی مطرح می گردد بعنوان مثال هزینه های بالاسری ایی که پیمانکار در مدت افزایش یافته خواهد داشت و یا تعویق در زمان بهره برداری که می تواند تبعات مالی برای کارفرما بهمراه داشته باشد.

انواع تاخیرها 

• تاخیرهایی که ناشی از قصور کارفرما می باشد.
• تاخیرهایی که ناشی از قصور پیمانکار می باشد.
• تاخیرهایی ناشی از عوامل جانبی پروژه

• تغییرات :

از خصوصیات پروژه ها پیچیدیگی و یگانه و منحصر به فرد بودن فعالیتها می باشد. این خصوصیات ممکن است باعث گردد تا در تهیه اسناد مناقصات اشتباهاتی رخ دهد و یا اینکه در حین اجرا نیز بنا بر مصلحت و یا دخالت افراد ذینفع تغییراتی در موضوع پیمان ایجاد نماید که در نهایت هر گونه تغییری در نوع و یا روش فعالیتها و یا تغییر در اسناد مناقصه می تواند افزایش بار مالی بهمراه داشته باشد.

عوامل مورد ادعای هریک از طرفین ادعا

عواملی که موجب تغییر مدت و مبلغ پیمان می گردد که می تواند ادعای هریک از طرفین قرارداد را به دنبال داشته باشد به چهار دسته کارفرما، مشاور، پیمانکار و عوامل جانبی تقسیم میگردد طی بررسی های بدست آمده از پروژه ها عمده مواردی که بموجب هریک  از عوامل ایجاد کننده تحمیل میگردد شرح زیر می باشد:

ناشی از کارفرما

• نقصان در قراردادها و عدم استفاده از قراردادهای نوین مهندسی توسط  کارفرما
• تغییرات خواسته های کارفرما در حین ساخت
• روشهای پیشنهادی ساخت ناکارآمد و اشتباه
• دخالت های بی مورد کارفرما در روند اجرایی
• عدم ابلاغ قوانین و بخشنامه های مورد نیاز در مواقع مناسب
• تعجیل کارفرما در افتتاح پروژه ها و اثر عکس آن
• کوتاهی در تامین مالی و پرداخت ها به پیمانکار از طرف کارفرما
• تغییرات مواد و مصالح طی پروژه توسط کارفرما

ناشی از مشاور

• اشتباهات و اختلاف نظرات طراحی و جزییات مبهم
• نداشتن دید اجرایی و کارگاهی طراحان
• تاخیر در تهیه نقشه هایی که در طول اجرا

ناشی از پیمانکار

• اشتباهات و اتفاقات در جریان ساخت
• روند کند تصمیم گیری و برنامه ریزی نامناسب پیمانکار
• هماهنگی ضعیف پیمانکار با سایر عوامل پروژه
• کنترل نامناسب هزینه توسط پیمانکار
• عدم آگاهی کافی پیمانکار از برنامه زمانبندی و پیاده سازی سیستم کنترل پروژه
• کمبود دانش و تجربه کافی پیمانکار
• عدم برنامه ریزی صحیح کارگاهی

ناشی از عوامل جانبی 

• تغییرات اجتناب ناپذیر طبیعی( مانند سیل، زلزله، جنگ و …)
•  شرایط اقتصادی جامعه و جهانی از جمله تورم

در ادامه نتایج بررسی های شخصی و تهیه نظر سنجی از افراد خبره این زمینه در مورد نقش هریک از عوامل در میزان بوجود آمدن تغییرات مشاهده می نمایید.

*** لازم به ذکر می باشد نتایج بالا حاصل بررسی و نظر سنجی چند پروژه مشابه می باشد و ممکن هست در پروژه های دیگر مقادیر و نتایج تغییر یابد.

موارد ادعا و کلیم در قراردادهای عمرانی- سرجمع و فهرست بها

همانطور که در ابتدا اشاره گردید معمولا در هر قرارداد و اسناد منضم آن ممکن می باشد ابهاماتی وجو داشته باشد که فضای ادعا یا کلیم را برای هریک از طرفین پیمان بوجود آورد و اختلافاتی را ایجاد نماید.در این بخش به برخی از موارد مورد ادعا در دو نوع قرارداد بصورت فهرست بهایی و سرجمع اشاره می گردد. برای مطالعه بیشتر در خصوص موارد و تشریح انواع قراردادها میتوانید به بخش قراردادها و مسایل حقوقی آن در قسمت مقاله مراجعه فرمایید.

موارد ادعایی مربوط به بخشنامه سرجمع

یکی از روشهای عقد قرارداد کارهای ساختمانی ، انعقاد قرارداد بصورت سرجمع می باشد به اینصورت که جهت تسهیل و تسریع اجرای فعالیتهای ساختمانی تا سطح زیر بنایی حداکثر تا ۴۰۰۰ مترمربع مورد ودر صورت صلاحدید دستگاه اجرایی ، برای ساختمان با سطح زیر بنای بیش از ۴۰۰۰ متر مربع نیز می توان از این روش استفاده نمود در قرارداد سرجمع  قبل از اینکه مناقصه برگزار گردد ابتدا براساس فهرست بها اقدام برآرد مالی بهمراه کلیه ضرایب مربوط انجام می گردد و در انتها فعالیتهای اجرایی را به بخش هایی تقسیم و ضریب وزن ریالی هریک از آن ها  با تقسیم برآورد مالی آن بخش بر کل برآورد درصد مالی آن تعریف میگردد.در این روش پرداخت صورت کارکرد پیمانکار بصورت درصدی و پیشرفت کار صورت می پذیرد

نکته ایی که بایستی در این دستورالعمل مورد توجه قرار داد :

قبل از مناقصه کلیه فعالیتها مطابق نقشه ها برآورد می گردد و براساس برآورد حاصله ساختار شکست آن تهیه می گردد و بر آورد تهیه شده تنها جهت راهنما بوده و ممکن است در آن اشتباهی رخ داده باشد و ملاک عمل نمی باشد یعنی پیمانکاران بایستی در هنگام مناقصه کلیه نقشه ها و فعالیتهای مربوطه مروروبرآورد انجام داده ودر نهایت قیمتهای یشنهادی خود را اعمال و ضریب پیمان مشخص گردد.در غیراینصورت اگر در حین اجرا مشاهده گردد که فعالیتی در برآورد لحاظ نگردیده است کلیه عواقب آن بعهده پیمانکار می باشد.

تغییرات در بخشنامه سرجمع :

بعد از انعقاد پیمان و در حین اجرای کار، ممکن است تغییراتی در مشخصات فنی و یا نقشه های اجرایی از سمت کارفرما  و یا مشاور به پیمانکار ابلاغ گردد و این تغییرات حجم عملیات کار را نسبت به نقشه های منضم به پیمان را تغییر دهد، پیمانکار براساس ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان مکلف به انجام آن می باشد

• ادعا در خصوص مشكلات طراحي:

در هنگام اجرا ممکن است مشکلاتی پیش آید که ناشی از طراحی های اولیه باشد که توسط کارفرما و یا مهندسین مشاور تهیه گردیده است در این حالت به دليل وقفه ایی که در مراحل اجرایی بوجود خواهد آمد و هزينه‌هايي شامل هزینه های ماشين‌آلات و نيروي انساني، می تواند ادعاي خسارت از سمت پيمانكار عليه كارفرما را به دنبال خواهد داشت.

• ادعا در خصوص برآورده نشدن تعهدات کارفرما: 

در برخی از قراردادها ممکن است برخی از اقلام و موارد تهیه آن بر عهده کارفرما باشد و بایستی براساس برنامه زمانبندی ابلاغی در زمانی مشخص تحویل پیمانکار گردد. با عدم تحقق این امر می تواند ادعای ضرر و زیان مطرح گردد.

• تغییر متراژ زیر بنای بنای موضوع پیمان:

در صورتی که تغییری در متراژ کارهای مورد نظر در پیمان ایجاد گردد، بهای این تغییرات برمبنای نرخ پیمان تعیین شده محاسبه و پرداخت می­ شود.

• تغییر جزئیات اجرایی کار:

در صورتی که تغییر مربوط به جزئیات کار باشد، طبق بهای واحد ردیف های فهرست منضم به پیمان و اعمال ضرایب متعلقه به پیمان به حساب پیمانکار منظور می­ شود.

• کارهای جدید ابلاغی:

قیمت کارهای جدید ابلاغی که بهای واحد آن ها در فهرست بهای منضم به پیمان موجود نیست، با استفاده از نرخ واقعی زمان و محل اجرا و صرفا با اعمال ضریب بالاسری تعیین می ­شود.

• تجهیز کارگاه و هزینه های بالاسری:

در صورت تغییر مدت پیمان به دلایلی غیر از قصور پیمانکار و با توجه به اینکه پیمانکار متناسب با مدت اولیه پیمان قیمتهای تجهیزکارگاه را لحاظ نموده است می تواند ادعای ضرر و زیان خود را مطرح نماید.

• تاخیرات پرداخت:

تاخیر در پرداختی ها نیز مطابق با دستورالعمل محاسبه تاخیرات ناشی از عدم پرداخت بموقع بشماره 5090 محاسبه می گردد

** نکته خیلی مهم این که میزان مدت تاخیرات بوجود آمده، تنها 50 درصد آن بعنوان تاخیرات مجاز لحاظ می گردد.

• تغییرات نقشه های ابلاغی:

ممکن است تغییرات نقشه های ابلاغی بوجود آمده در نقشه ابلاغی برخلاف نقشه های منضم به مناقصه نیز مورد بعدی ادعا و کلیم می باشد.

• ادعا در خصوص تغيير محدوده كار:

در برخی موارد ممکن است به دلايلي مانند وجود معارض و یا موارد مشابه ،تغییری در محدوده کار توسط کارفرما به وجود آید پیمانکار می تواند با توجه به تغییرات بوجود آمده می تواند ادعاهای در زمینه تغییر قیمت و تمدید زمان اجرای کار مطرح نماید.

موارد ادعایی مربوط به قراردادهای فهرست بهایی

در این روش، مبلغ تعیین شده در قرارداد جمع کل مبالغی خواهد بود که به‌صورت منفرد تجزیه‌وتحلیل شده و یا به‌صورت مقطوع در فهرست‌بها منظور شده است. فهرست‌بها پایه در ایران از طرف معاونت نظارت و راهبری ریاست‌جمهوری تهیه و در آن هزینه انجام کلیه فعالیت‏ها به تفکیک درج می‏گردد. (قرارداد فهرست بهایی همان برآورد پروژه می باشد با این تفاوت که در پرداختی ها ضریب پیشنهادی پیمانکار جهت همسان سازی با قیمت پیشنهادی پینکار در صورت وضعیتها اعمال می گردد)

تغییرات در قراردادهای فهرست بهایی:

تغییرات در قراردادهای فهرست بهایی در مواردی با بخشنامه سرجمع مشابه می باشد:

• ادعا در خصوص مشكلات طراحي:

در هنگام اجرا ممکن است مشکلاتی پیش آید که ناشی از طراحی های اولیه باشد که توسط کارفرما و یا مهندسین مشاور تهیه گردیده است در این حالت به دليل وقفه ایی که در مراحل اجرایی بوجود خواهد آمد و هزينه‌هايي شامل هزینه های ماشين‌آلات و نيروي انساني، می تواند ادعاي خسارت از سمت پيمانكار عليه كارفرما را به دنبال خواهد داشت.

• ادعا در خصوص برآورده نشدن تعهدات کارفرما: 

در برخی از قراردادها ممکن است برخی از اقلام و موارد تهیه آن بر عهده کارفرما باشد و بایستی براساس برنامه زمانبندی ابلاغی در زمانی مشخص تحویل پیمانکار گردد. با عدم تحقق این امر می تواند ادعای ضرر و زیان مطرح گردد.

• کارهای جدید ابلاغی:

قیمت کارهای جدید ابلاغی که بهای واحد آن ها در فهرست بهای منضم به پیمان موجود نیست، با استفاده از نرخ واقعی زمان و محل اجرا و صرفا با اعمال ضریب بالاسری تعیین می ­شود.

• تجهیز کارگاه و هزینه های بالاسری:

در صورت تغییر مدت پیمان به دلایلی غیر از قصور پیمانکار و با توجه به اینکه پیمانکار متناسب با مدت اولیه پیمان قیمتهای تجهیزکارگاه را لحاظ نموده است می تواند ادعای ضرر و زیان خود را مطرح نماید.

• ادعا در مورد ابلاغ تغيير مقادير:

باتوجه به اين‌كه ماده 29 شرايط عمومي پيمان، 25درصد افزايش و كاهش تغيير مقادير را به نسبت مبلغ اوليه پيمان سنجيده و ملاك محاسبه قرار داده است و به شرايطي كه تغيير مقادير و كاهش مقادير در حد 25درصد مبلغ اوليه پيمان باشد ولي افزايش مقادير بيش از 25درصد و كاهش مقادير كم‌تر از 25درصد است اشاره‌اي نكرده است، به همين دليل كارفرمايان به صورت سليقه‌اي عمل کرده و برخي جمع جبري ناشي از افزايش و كاهش مقادير را محاسبه مي‌كنند و برخي ديگر افزايش را جداگانه نسبت به كاهش مقادير مورد محاسبه قرار مي‌دهند. درحالتي كه تغيير مقادير به صورت جمع جبري محاسبه شود باتوجه به اين‌كه در اين حالت افزايش مقادير بيش از 25درصد است، پيمانكار ادعاي جبران هزينه آن آيتم‌ها يا پرداخت با قيمت جديد را دارد.

• ادعا در خصوص تغيير محدوده كار:

در برخی موارد ممکن است به دلايلي مانند وجود معارض و یا موارد مشابه ،تغییری در محدوده کار توسط کارفرما به وجود آید پیمانکار می تواند با توجه به تغییرات بوجود آمده می تواند ادعاهای در زمینه تغییر قیمت و تمدید زمان اجرای کار مطرح نماید.

• تاخیرات پرداخت:

تاخیر در پرداختی ها نیز مطابق با دستورالعمل محاسبه تاخیرات ناشی از عدم پرداخت بموقع بشماره 5090 محاسبه می گردد

** نکته خیلی مهم این که میزان مدت تاخیرات بوجود آمده ناشی از آن در این قرارداد بصورت 100 درصد  بعنوان تاخیرات مجاز لحاظ می گردد.

راهکارهای لازم در خصوص مدیریت و پیشگیری مدیریت ادعا:

با توجه به موارد ذکر شده در دو بخش فهرست بهایی و سرجمع می توان بعنوان راهکار بیان نمود

•  مشكلات طراحي، معارض ها و تغییر محدوده:

قبل از فرآیند مناقصه مطالعات تخصصی متناسب با نیاز کارفرما توسط افراد متخصص انجام گرفته و متناسب با آن ریسک های پروژه نیز انجام و مورد بررسی قرار گیرد و همچنین استعلام های لازم نیز گرفته و بعد از آن اقدام به برگزاری مناقصات شود.

•  برآورده نشدن مصالح توسط کارفرما: 

در قراردادهایی که تامین مصالح بر عهده کارفرما می باشد بهتر می باشد قرارداد در قالب قرارداد به صورت PC تهيه شوند و آيتم تهيه و حمل مصالح به صورت آيتم‌هاي ستاره‌دار درنظر گرفته شوند.

• کارهای جدید ابلاغی:

عملياتي كه جزو لاينفك عمليات موضوع پيمان هستند و براي پرداخت آن‌ها آيتمي در فهرست‌هاي منضم به پيمان وجود ندارد، بهتر است در اسناد مناقصه به صورت آيتم‌هاي ستاره‌دار گنجانده شوند تا شركت‌كنندگان در مناقصه با آگاهي كامل نسبت به پيشنهاد قيمت مبادره کرده و در زمان اجرا توافق كارفرما و پيمانكار براي اجراي اين آيتم‌ها باعث صرفه هزينه و زمان زيادي نشود.

• تاخیرات پرداخت:

در پروژه هایی که دارای اعتبار مالی کم می باشد در جهت جلوگیری از بروز هر گونه ضرر زیان مالی و زمانی می توانند بصورت مرحله به مرحله و متناسب با بودجه دریافتی نسبت به واگذاری پروژه اقدام نمایند.

• تجهیز کارگاه و هزینه های بالاسری:

برای جلوگیری از ضرر و زیان این مورد نیز می توان مبالغی بعنوان آیتم ستاره دار و بصورت ماهانه در شرایط خصوصی پیمان لحاظ نمود.

نتیجه گیری:

با توجه به اجتناب ناپذیر بودن موارد و عوامل ادعایی در طرح های عمرانی در جهت پیشگیری از بروز آنها، واحد امور قراردادها و پیمانهای سازمانه می بایست نسبت به دسته بندی و مستند سازی موارد در فرم های استاندارد اقدام کنند و بصورت ماهانه آن ها را برای افراد ذیربط و مافوق ارسال نمایند تا با بررسی آن گام موثری در راستای بهبود کاهش ضرر و زیان مالی و زمانی بعمل آید.